موقعیت جغرافیایی گورستان و زیارتگاه خالد نبی
مجموعه گورستان و زیارتگاه خالد نبی در یک منطقه کوهستانی و در فاصله ۹۰ کیلومتری شمال شرق شهرستان گنبد کاووس و ۵۵ کیلو متری شمال شرق شهرستان کلاله و ۶ کیلومتری روستای گچی سو – نزدیک آی تمر از توابع بخش مراوه تپه و بر فراز قله کوه گوگجه داغ واقع شده‌است. قله کوه گوگجه داغ که در بین مردم به قله «قدرت» یاگوج به زبان ترکی نیز معروف است، حدود ۷۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. رشته کوه گوگجه داغ از مشرق به کوه‌های بابا شملک و از شمال و غرب و جنوب به هزار دره اطراف پیوسته‌است.
راه ارتباطی زیارتگاه خالد نبی کوهستانی بوده، ولی از طریق کلاله و تمرقره قوزی تا آن محل راه دشواری نیست. به دلیل دوری راه و فقدان وسیله نقلیه و کمبود تسهیلات رفاهی در محل و همچنین گرمای شدید تابستان و سرمای زمستان، بهترین زمان برای دیدار از آن، ماه‌های فروردین و اردیبهشت است.
در نزدیکی و پایین‌تر از بقعه خالد نبی، بقعه‌های عالم بابا و چوپان عطا و دره‌ای بنام پنج شیر و همچنین چشمه خضر دندان قرار دارند. طبق روایات رایج بین اهالی، عالم بابا پدر همسر خالد نبی و چوپان عطا، شبان خالد نبی یا یکی از اولیای گمنام و یا یکی از همراهان وی بوده‌است، که همگی آنها مورد توجه واحترام ترکمن‌ها هستند.
در قسمت شرق بقعه چوپان عطا و پیوسته به آن و بر روی یک رشته تپه ماهورهای خاکی که ارتفاع آنها به مراتب کمتر از ارتفاع محل مرقد خالد نبی است، گورستان عظیمی دیده میشود که حدود ۶۰۰ سنگ مزارهای استوانه‌ای تا ارتفاع حداکثر ۲ متر در آن دیده میشود.
معرفی خالد نبی و شرح زندگی ایشان
یکی از پیغمبران عرب بعد از عیسی خالد نبی غیث بن سنان عبسی بود، که در گفتگوی محاوره‌ای ترکمنان، ایشان را «حالت نبی» می‌گویند.
به نقل از کتاب ناسخ التواریخ، خالد بن سنان شش هزار و یکصد و بیست و سه سال بعد از به دنیا آمدن آدم و در سال ۵۳۰ میلادی بر تخت نبوت نشته و مردم زمان خود را به شریعت «اسماعیل ذبیح اله» می‌رسد. او در سرزمین عدن که در یمن می‌باشد، می‌زیسته و از قبیله «بنی عبس بغیض» بوده است. در آن زمان در ایران، خسرو انوشیروان پادشاهی می‌کرد و آیین زرتشت مذهب رسمی اکثر ایرانیان بود.[۲] فاصله زمانی بین ظهور خالدنبی و ولادت محمد چهل سال است. به طوری که دختر خالد نبی در دوران پیری با محمد دیدار می‌کند و به آیین اسلام ایمان می‌آورد. در حدیت آمده‌است که پیغمبر به او فرمود: «مرحبا به انبه اخی»
در کتاب تفسیر روح البیان قسمت اول صفحه ۵۵۱ روایتی از قول کلبی نقش شده که طبق آن روایت، مابین پیامبری عیسی و محمد چهار نبی تبلیغی بوده که ۳ تن از آن انبیاء از بنی اسرائیل و یکی از آنان عرب بوده‌است که همان خالد بن سنان می‌باشد[۴]. و نقل از کتاب تفسیر روح المعانی قسمت ششم صفحه ۱۰۴۴ از نظر تاریخ پیامبری خالد بن سنان به تحقیق به ثبوت رسیده‌است و از نظر شهاب همچنین روایت کرده‌است. عین روایت نقل میشود (و صحح الشهاب انه من الانبیاء) ترجمه: شهاب ثابت کرده‌است که: خالد بن سنان از ردیف انبیاء می‌باشد. پیامبری وی از نظر شریعت ثابت شده‌است و همچنین کتاب تفسیر صاوی علی الجلالین قسمت اول سوره مائده صفحه [۵] ۲۷۵ و نیز در حاشیه تفسیر الجلالین کلان در سوره مائده صفحه[۶] ۹۷ چنیین می‌گوید مابین پیامبری عیسی و محمد چهار نبی بوده‌است، که سه تن از آنان از بنی اسرائیل و چهارمی خالد بن سنان بوده‌است، که از طایفه عرب عبسی می‌باشد. محمد در مورد او گفته‌است: «نبی ضیعه قومه» و به نقل از تفسیر روح البیان قسمت سوم صفحه ۲۴۱ سوره یاسین[۷] خالد بن سنان عرب و از طایفه بنی عبسی و از جانب خداوند برای هدایت قومش فرستاده میشود. و مابین پیامبری عیسی و محمد بوده و قبر او در ناحیه جرجان (جرجان زمین) در قله کوهی می‌باشد. عین متن روح البیان چنین است: «علی قله جبل فی ناحیه جرجان».
حمدالله مستوفی، نویسنده‌ی تاریخ گزیده آورده است: خالد بن سنان العبسی معاصر انوشیروان عادل بوده و دعوت دین مسیح می‌کرد، و در زمین بنی غطغان، در آن وقت آنجا آتشی از زمین در آمده بود، هر کس از نزدیکی آن عبور می‌کرد می‌سوخت. بعضی از اعراب آن آتش را به خدایی می‌پرستیدند. خالد ستایش آن را منع کرد، و ایشان را به دین عیسی خواند. به او گفتند: تو آن آتش را دفع کن تا ما دین عیسی را قبول کنیم. خالد باده رفیق روی به آتش نهاد. آتش آهنگ ایشان کرد. خالد دره‌ای داشت، بر آن آتش می‌زد. رفیقان را گفت تا نعلین بر آن می‌زدند، بعد از ضرب بسیار آتش بگریخت و به چاهی فرو رفت. خالد از عقب آتش به چاه فرو رفت. بعد از زمانی بیرون آمد، جامه‌ها از عرق تر شده، اما نسوخته بود. و دیگر آن آتش کس ندید. خالد هر وقت که خواستی باران ببارد، سر به جیب فرو بردی و تا سر بر نیاوردی، باز نیستاد. به وقت وفات وصیت کرد که مرا بر فلان پشته دفن کنید، و بعد از سه روز که شتر دم بریده بر سرگور آید، مرا از گور برآرید تا شما را هر چه تا قیامت خواهد بود حکایت کنم. چون وفات کرد قومش خواستند وصیت او به جای آوردن، اقربای او مانع شدند و گفتند این ننگ بر خود نپسندیم که مرده ما را از گور بر آورند.[۸]
حاج عبدالجلیل آخوند جعفربای از علمای ترکمن صحرا و گنبد کاووس در جزوه‌ای تحت عنوان «فضیلت‌نامه خالد نبی» که به زبان ترکمنی نوشته می‌گویند: «خالد نبی که مردم مسلمان ترکمن نسل اندر نسل به زیارت بقعه ایشان مبادرت کرده‌اند، به شهادت کتب تاریخی، تفاسیر و به خصوص نوشته‌های ابن شهاب وی یکی از پیامبران الهی بوده‌است. به اعتقاد مردم مسلمان ترکمن، خالدنبی در بلندترین نقطه کوهی در شرق به خاک سپرده شده و شعرا در اشعارشان از ایشان یاد کرده‌اند»[۹]
ملا مسکین قلیچ شاعر ترکمن (۱۲۲۶ – ۱۲۸۳ ه. ش) در یکی از اشعارش می‌گوید: «بلند نیره خالد بن تیاندور» یعنی بر فرازش خالد نبی آرامیده‌است. در پایان قابل ذکر است که ترکمنان ساکن ترکمن صحرا و گنبد کاووس عمده ترین زائران زیارتگاه خالد نبی بوده و کرامات و معجزات بسیاری را به خالد نبی نسبت می‌دهند، و در این باره داستان دارند.
پیشینه‌ی پژوهش در باره‌ی گورستان خالد نبی
مجموعه تاریخی – فرهنگی خالد نبی به علت کوهستانی بودن و دشواری مسیر دسترسی و دوری راه کمتر مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته‌است. ظاهراً برای نخستین بار در کتاب «یک مسافرت زمستانی از کان استنپتول به تهران» اثر «جیمز فارسر James Farser» از آن گفتگو میشود. این کتاب در سال ۱۸۳۸۸ چاپ شده‌است.
فارسر در جریان شرح مراسم خاکسپاری ترکمنان به قبرستان قدیمی گوکلان Goklan که بر بالای رودخانه اترک قرار گرفته‌است، اشاره می‌کند. او در این کتاب، تصمیم مردم را به انتقال و دفن مردگان خود از سرزمین خویش به مکان خالد نبی که جایگاه تدفین اجداد ایشان است، توضیح می‌دهد.
دیوید استروناخ David stronach دومین پژوهشگر خارجی است که این اثر را مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهد. و گزارش از گورستان خالد نبی در مقاله‌ای به نام «سنگهای ایستاده در ناحیه اترک» در مجله انگلیسی ایران IRAN (شماره xix سال ۱۹۸۱ میلادی) به چاپ می‌رساند.[۱۰]
بعدها این مکان توسط پژوهشگران ایرانی نظیر آقایان منوچهر ستوده (کتاب از آستارا تا استرآباد، جلد ۵)، رجبعلی لباف خانیکی (مقاله سنگ افراشته مزارات با خزر، مجله اثر شماره ۱۸ و ۱۹ سال ۶۸) و شهریار عدل مورد مطاله قرار می‌گیرد. تا اینکه در سال ۸۰ گورستان خالد نبی و مجموعه‌های وابسطه به آن توسط کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان گلستان در فهرست آثار ملی کشور ثبت رسانیده میشود این گزارش حاصل بررسی و تحقیق در گزارش‌های پژوهشگران یاد شده و مطالعه و پژوهش دقیق (کتابخانه‌ای ومیدانی) نگارنده از دیدگاه‌های باستان شناسی، تاریخی و مردم شناسی است
زیارتگاه خالد نبی
نمایی از بنای خالد نبی و کوهستان‌های پیرامونی
زیارتگاه خالد نبی بصورت بنایی مسقف با پلان چهار ضلعی و تعدادی پنجره و در ورودی است، که در ورودی بقعه دارای طاق هلالی می‌باشد. پنجره‌ها و در ورودی فلزی (آهنی) ساده‌است. و بر هیچکدام از آنها کتیبه تزیین دیده نمی‌شود.
سقف آرامگاه خالد نبی از بیرون گنبدی مدور سبز رنگ و شلجمی شکل است که کمربند و گنبد داخل هم رفته‌است.
در داخل بقعه خالد نبی فقط صورت قبری ساده به شکل قبرهای پشته‌ای به ارتفاع حدود ۵/۱ متر دیده میشود. این قبر فاقد کتیبه تاریخی می‌باشد. سقف بقعه بر روی دو ستون فلزی استوار شده‌است. بر روی یکی از تاقچه‌های پنجره تعدادی سنگهای کوچک طبیعی از جنس سنگهای رودخانه‌ای گذاشته شده‌است. این سنگ‌ها توسط هیئت امنای زیارتگاه و زائرین از محوطه بیرونی زیارتگاه و نیز از فضاهای گورستان قدیمی خالد نبی جمع آوری شده‌است، که نسبت به آنها باورها و اعتقاداتی وجود دارد که در جای خود اشاره میشود.
در اطراف بقعه خالد نبی تعدادی اتاق یا زائرسرا برای اقامت و استراحت زائرین و یک باب مسجد و چندین سرویس بهداشتی و تعدادی آب انبار ساخته شده‌است. ترکمن‌ها به این آب انبارها اصطلاحاًٌ لاری می گویند. آب لاریها توسط باران تامین و بوسیله شیروانی‌ها و لوله‌های آب باران داخل منزل هدایت می‌شوند. در حیاط امامزاده خالد نبی با تعداد قبرهای مزارهلایی به شکل سر قوچ مستند روبرو می‌شویم.
بقعه‌ی چوپان آتا
کمی دورتر از زیارتگاه خالد نبی و بر سر قلعه مسلط هزاره دره شمالی، بقعه‌ی چوپان آتا وجود دارد. این بقعه بصورت بنایی ساده، مسقف با پلان چهار ضلعی است. که در هر ضلع آن یک پنجره با طاق هلالی می‌باشد. پنجره شمالی تبدیل به مدخل شده‌است. گنبد بقعه فلزی و بصورت نوک تیز شش ضلعی در مرکز سقف ساخته شده‌است. که دارای کمربندی می‌باشد. نمای خارجی بنا ساده و سیمان کاری شده‌است، و نمای داخل بقعه نیز ساده، فاقد تزیین و کتیبه‌است. در داخل بقعه صورت قبری ساده بدون سنگ قبر دیده میشود.
بقعه عالم بابا
بقعه عالم بابا همانند بقعه چوپان عطا از حیث شکل و پلان ساخته شده‌است. این بقعه بصورت بنایی ساده چهار ضلعی که در هر ضلع آن یک پنجره وجود دارد. پنجره ضلع جنوبی آن تبدیل به مدخل و در ورودی با طاق هلالی شده‌است. سقف و گنبد این بقعه نیز مشابه گنبد بقعه چوپان عطا است. در داخل بقعه فقط صورت قبری ساده بدون کتیبه دیده میشود. ساختهای مرقد عالم بابا و چوپان عطا از سنگهای لونه محلی بوده‌است. در برابر در ورودی بقعه درخت کوچک نذر کرده وجود دارد که زائرین برای برآورده شدن حاجات خود به ان دخیل می‌شوند
گورستان خالد نبی
سنگهای در گورستان خالد نبی
سنگ مزارهایی صلیبی شکل در گورستان خالد نبی
در شرق بقعه عالم بابا و بر روی یک رشته تپه‌های خاکی که ارتفاع آن به مراتب کمتر از ارتفاع محل زیارتگاه خالد نبی است، گورستان وسیع با منظره خیره کننده و عجیبی می‌باشد که سنگ قبرهای آن به شکل استوانه‌هایی به ارتفاع ۲ متر و بیشتر دیده میشود. به نظر می‌رسد بیش از ۶۰۰ سنگ مزار در گورستان خالد نبی یافت میشود. پراکندگی این سنگ‌ها در دامنه کوه مرکزی، دامنه شرقی کوه‌است و برخی دیگر از مجموعه سنگ مزارها بصورت‌های منفرد در پته‌های اطراف که مسلط به هزار دره می‌باشد، قرار گرفته‌اند.
دیوید استروناخ در سال 1979 و 1980 بیش از ۶۰۰ سنگ ایستاده یافت که در چندین محل گسترش یافته بودند. سنگ مزارهای این گورستان از سنگهای یک پارچه تراشیده شده و به شکل‌های استوانه‌ای و صلیبی هستند. در رسانه های عمومی سنگ ها اغلب به عنوان نمونه هایی از معماری وابسته به آلت جنسی معرفی میشود و یکی از جاذبه های مهم توریستی توصیف شده است. بازدید کننده‌ها، سنگ مزارهای استوانه‌ای را به عنوان آلت مرد توصیف کرده‌اند. به گفته برخی، تشبیه این سنگ قبر ها به آلت مردانه تشبیهی نادرست است و شکل ظاهری آن به این صورت است که کلاه خود در بالا، و شال کمری مردان در پایین توصیف شده و سنگ قبر هایی که دو حلقه در پایین دارند، نشانگر شال پهلوانی در آن دوره بوده است که علاوه بر شالی که مردان به دور کمر میبسته اند، مورد استفاده قرار میگرفته است.همچنین، طول سنگ قبر ها بسته به جایگاه آن شخص بلند تر یا کوتاه تر ساخته شده اند، قبر زن ها نیز به شکل سینه و سینه بند زنانه است و سطحی تخت دارد و همه گورهای زنانه رو به شمال قرار گرفته اند. گفته می شود این گورستان متعلق به عصر پارینه سنگی می باشد
قدمت و تاریخ مجموعه تاریخی – فرهنگی خالد نبی
زیارتگاه‌ها و گورستان
تعیین قدمت زیارتگاه‌ها، بخصوص گورستان‌ها بسیار دشوار و سخت است. هرگونه اظهار نظر در این خصوص تا پیش از انجام یک برنامه علمی و روشمند نظیر گمانه زنی و کاوش باستان شناسی بایستی با احتیاط بیان شود. در این محل سه زیارتگاه و بقعه وجود دارد، که هر یک در گوشه‌ای از کوه آرام گرفته‌اند. قرار گرفتن آنها در ارتفاعات بلند و در مسیر صعب‌العبور، دلیل بر قدمت آنها در بین ترکمن‌ها است.
این زیارتگاه‌های ساده برای تعیین تاریخ و قدمت هیچ مساعدت زمانی مشخص را ارائه نمی‌دهند. شیوه معماری، فنون و مصالح بکار رفته در ساخت آن به سبک معاصر است. چنانچه نوشتاری هم بر روی آنها حجاری شده بود، به مرورزمان فرسوده و تخریب شده‌است. در یک نمونه از سنگ مزار کوچک که کتیبه دارد، قدمت آن را به هفتاد سال پیش می رساند. بر اساس مطالبی که به زبان فارسی نوشته شده و در داخل زیارتگاه موجود است، قبر اصلی، قبری ساده، فاقد کتیبه و امروزی متعلق به خالد نبی است.
به نظر می‌رسد یک نمونه از سنگ قبر کوچک که در پشت آن نقش و تزیین بصورت استخوان جناقی دیده میشود، متعلق به دوره‌ی قاجار باشد. سنگ مزارهای افقی، معمولاًٌ در گورستان‌های دوره‌ی سلجوقی دیده میشود و قدمت آنها به دوره اسلامی سده‌های ۶ تا۸ هجری می‌رسد.
باورهای مردم در باره‌ی گورستان خالد نبی
قبر خالد نبی
در داخل زیارتگاه خالد نبی و بر روی قبر وی پارچه سفیدی کشیده‌اند، که بر روی آن نوارها و تکه پارچه‌های رنگی بصورت افقی دوخته و آویزان شده‌است. که علت این اقدام مشخص نیست. ولی در نزد ترکمنان، سنتی وجود دارد که هنگامی که فرد جوانی که تازه ازدواج کرده، فوت نماید و اصطلاحاًٌ جوانمرگ شود، برای وی علاوه بر سنگ مزار، نماد خاصی از جنس پارچه‌های سفیدی که بر روی آن نوارهای رنگی دوخته شده قرار می‌دهند.
سنگ شدن هندوانه‌ها
در داخل زیارتگاه خالد نبی و بر روی تاقچه یکی از پنجره‌ها، تعدادی سنگ کروی شکل و گرد نگهداری میشود، این سنگ‌ها از محوطه بیرونی امامزاده و از پای سنگ مزارها جمع آوری شده‌است. ترکمن‌ها عقیده دارند، که این مکان جالیز هندوانه‌هایی بوده که بر اثر نفرین خالد نبی تبدیل به سنگ شده‌اند.
درخت نظر کرده
در برابر در ورودی بقعه عالم بابا، درختچه‌ی کوچکی وجود دارد که اصطلاحاًٌ از آن به عنوان درخت نظر کرده یاد می‌کنند. زائرین ترکمن برای بر آورده شدن حاجات خود مانند فراوانی غلات، بهبودی زراعت، افزایش گله و رمه، بخصوص برای زایش زنان سترون و عقیم به آن دخیل می‌شوند و توسل می‌جویند و در جهت قبله به آن نخ گره می‌زنند. در خصوص درختان نظر کرده اضافه میشود که این درختان در کنار زیارتگاه‌ها و بقاع متبرکه روئیده می‌شوند، که نظیر آنها در استان گلستان علاوه بر خالد نبی، در زیارتگاه‌های آق امام شهرستان آزادشهر و تکیه بابای روستای پاسنگ شهرستان مینودشت نیز دیده میشود. زائرین و متوسلین به آنها معتقدند، که این درختان توسط امامزادگان مورد لطف و عنایت قرار گرفته شده و هر یک از آنها دارای قوه و روحی بزرگ هستند، و توسل و دعا در برابر آنها به منظور التجاه به درگاه قوه نمو کننده آنها است و از آنها برآورده شدن حاجات خود را طلب می‌کنند.
سنگ مزارهای گورستان خالد نبی به شکل انسان
درباره این سنگ قبرها روایات متعدد و متفاوتی وجود دارد. بعضی آنان را پیکره‌ی سنگ شده دشمنان خالد نبی می‌دانند، که گرفتار خشم خداوند شده و به شکل سنگ در آمده‌اند و گروهی دیگر آنان را یاران پیر (خالد نبی) می‌پندارند که به امر خداوند برای مصون ماندن از آسیب دشمنان به سنگ تبدیل شده‌اند. طبق روایات خالد بن سنان که یکی از انبیاء الهی است، در حین فرار از دست قوم خورشید به قله کوه گوگجه داغ پناه می‌آورد و با یارانش به خواست خداوند به شکل سنگ در می‌آیند تا اسیر دشمنان نشوند.
سنگ مزارهای گورستان خالد نبی به شکل کله قوچ
در گورستان خالد نبی سنگ مزارهایی دیده میشود که به شکل کله قوچ حجاری و تراشیده شده‌اند. قوچ و شاخ قوچ در میان همه ترکمن‌ها و در قسمت‌های وسیعی از آسیای میانه بعنوان قدرت شناخته شده‌است. قوچ در نظرها یک حیوان بسیار پر قدرت و اسطوره‌ای است و چون مظهر باروری بوده و در گله زایش بوجود می‌آورد. بنابراین در نظر مردم محترم بوده‌است. قوچ نیز بعنوان یکی از حیوانات شاخدار، از حیوانات منسوب به خورشید محسوب می‌گردد. متداول‌ترین نمادی که تا کنون قوم ترکمن آن را نگهداشته نقش شاخ قوچ است: مظهر برکت و اقتدار و سمبل روح نیاکان. نقشی که همه جا دیده میشود: از شکل سنگ مزارهای سنگی، چوبی و حتی قرار دادن خود شاخ بر روی قبور و نقش آن در نمدهای ترکمنی و گلیم‌ها و قال‌ها و در بافته‌ها و سر ستون خانه‌ها و مساجد.
تیرک (دیرک)
در مجاورت و محوطه بیرونی زیارتگاه خالد نبی تیر چوبی دیده میشود که به چوب درمان یا چوب سرگرمی نیز معروف است. جنس چوب از جنس درختان روسی و بنام درخت سوور بوده، که در کنار چشمه‌ی خضر دندان می‌روئیده است. ترکمن‌ها اعتقاد دارند، که هر کس دندان درد دارد و یا تمایل دارد که به دندان درد مبتلا نشود، بایستی از تیر چوبی یاد شده بالا برود و نوک آن را گاز بگیرد. بر اثر استفاده زیاد از این تیر چوبی، سطح خارجی آن بسیار صاف و صیقلی شده‌است به نحوی که بالا رفتن از آن به دشواری ممکن است.
چشمه خضر دندان
در کنار زیارتگاه خالد نبی، چشمه آبی وجود دارد، که عموماًٌ در فصل بهار جریان دارد. به اعتقاد زائرین ترکمن آب این چشمه شفا بخش است و برای رفع مریضی دام‌ها و گله‌ها از آن استفاده می‌کنند. برخی از زائرین هم برای تبرک و شفا آب چشمه را با خود به همراه می‌برند.